RUHSAL TRAVMA: İKİNCİL YARALANMALAR VE SOSYAL DESTEK

ÖZGÜR TÖNBÜL, PSİKOLOJİK DANIŞMAN, facebook.com/aile.ve.evlilik.terapisi

SOMA’lı maden emekçilerine…

RUHSAL TRAVMA: İKİNCİL YARALANMALAR VE SOSYAL DESTEK

GİRİŞ

            Türkiye travmatik olayların çok sayıda yaşandığı (depremlerin, sellerin, savaşların, çatışmaların, şiddet olayları) ve bunların her an başımıza gelebileceği bir ülkedir.

Ruhsal travma, insanoğlunun travmatik olaylarla karşılaştığı zaman bilinçdışında bastırmaya çalıştığı olaylardır. İnsanoğlu bu olaylardan ne kadar örselenerek çıkarsa ruhsal travmaya maruz kalma olasılığı da o kadar artar.

            Ruhsal travmalar 2 sebeple oluşur:

1.      Doğal Afetler: Depremler, seller, heyelanlar, yangınlar vb.

2.      İnsan Kaynaklı: Savaşlar, işkenceler, katliamlar, tecavüz vb.

Ruhsal travmalar ne kadar doğal afetlerle de oluşsa bunlarda mutlaka insan kaynaklı eksiklikler söz konusudur. Örneğin bir müteahhitin yapmış olduğu inşaattaki eksiklikler nedeniyle o evde yaşayanların deprem sonucunda ölmeleri, dere yataklarına yapılan evlerde yaşayanların oluşan bir sel sonucu evlerini kaybetmeleri ya da buna tanık olmalarından dolayı ruhsal travma yaşamaları doğal kaynaklı travmalarda bile insan kaynaklı etkilerin bulunduğunun, iki kavramın birbiriyle iç içe olduğunun göstergesidir.

Travmanın birincil etkilerinden daha çok ikincil yaralanmaları ve sosyal desteğin yeterli olmaması da travmanın şiddetini arttırmaktadır. Bu açıdan bakıldığında sadece travmatik olayın kendisi ruhsal travmaya neden olmamakta, ayrıca insanların kullandığı dil, toplumun bakış açısı, ailenin sosyal desteği, devletin yardım eli gibi sosyal olaylar da ikincil yaralanma olarak travmaya etki etmektedir.

RUHSAL TRAVMA

Travma tıp dilinde yaralanma demektir. Psikolojide kullanılan anlamı ise ruhun yaralanması, örselenmesidir. Travma kişinin ruhsal ve bedensel varlığını değişik biçimlerde sarsan ve inciten her türlü olaylar bütünüdür.(Damka;2009)

            Travmatik yaşantı kişinin psikolojik iyilik halini, sosyal güvenliğini tehdit ederek kişinin kendini engellenmiş hissetmesine, yetersizlik ve çaresizlik duyguları yaşamasına sebep olur.(Damka;2009)

            Travmatik olaylar aynı zamanda kişilerin önceki şemalarının ve dünyanın güvenilir bir yer olduğuna ilişkin temel varsayımlarının yıkılmasına neden olabilir. Travmatik olaylarla birlikte insanda stres hormonu  aşırı şekilde çalışmaya başlar. Stres kaynağı ortadan kalktıktan sonra bile bedende kalarak en küçük uyarana karşı bedenin tekrar stres tepkisi üretmesine neden olur.(Yılmaz;2006)

            Travmanın neden olduğu fizyolojik değişmeler; genel olarak aşırı uyarılmışlık, olaya ilişkin rahatsız edici düşünceler ve kaçınma başlıkları altında toplanabilmektedir. Travmatik yaşantılar sonucu ortaya çıkabilecek tepkileri de şu başlıklar altında toplayabiliriz:

Fiziksel Tepkiler: Mide rahatsızlıkları, yorgunluk, titreme, baş dönmesi, baş ağrıları, göğüs ağrısı, kalp çarpıntısı.

Duygusal Tepkiler: Kaygılı olma, korku, kızgınlık, suçluluk, panik hali, inkar, depresif duygu durum, öfke, huzursuzluk.

Davranışsal Tepkiler: Ani davranışlar, yeme sorunları, irkilme, korkma, kendini geri çekme.

Sosyal Tepkiler: Sosyal ilişkilerde sorunlar, yargılama, suçlama, sosyal hayattan uzaklaşma ve her şeyi kontrol altında tutma isteği.(Damka;2009)

            Ruhsal travmada stresörün etki şiddetini arttıran etkenler şöyledir:

-         Birey için öznel anlamı olması

-         Karşı karşıya kalma süresinin uzaması

-         Karşılaşmanın ani olması

-         İnsan tarafından oluşturulması

-         Ölüm tehdidi içermesi

-         Fiziksel yaralanma ile birlikte olması

-         Gaddarlık ve insanlık dışı olay içermesi

-         Kişide suçluluk duygusu uyandırması

-         Kişinin köşeye sıkışmışlığı hissetmesi (Özgen ve Aydın;1999)

İKİNCİL YARALANMALAR VE SOSYAL DESTEK

            Travmatik yaşantılara maruz kalan kişilerde bu belirtilerin daha çok yaşanmasına neden olabilecek diğer bir durum ise ikincil yaralanmalardır. İkincil yaralanmalar, kişinin çevresindeki kişiler tarafından travma ile ilgili olarak eleştirilmesi, bu konuda kişiye inanılmaması, onunla dalga geçilmesi, ailenin desteği ve güvenini geri çekmesi vb. ile oluşur. İkincil yaralanmalar çoğunlukla yaşamlarında hiç travma yaşamamış insanların travmaya maruz kalmış kişilere sabır ve anlayış göstermesini bilmemelerinden kaynaklanır. İkincil yaralanmalar herhangi bir travmayı izleyerek insanların kendi başlarına gelenlerden kendilerini sorumlu tutmaları ya da başkaları tarafından sorumlu tutulmalarıdır. İkincil yaralanmalar kişinin kendisini çevresinden daha çok geriye çekmesine, iletişimi kesmesine sebep olabilir. İkincil yaralanmalar kişinin iş ve toplumsal yaşamını engelleyebilir. Örneğin; kişi kendisini iş yerinde güvende hissedemeyebilir, travmatik olaylar düşüncelerinde canlanabilir ve iş arkadaşlarının olumsuz tutumlarından dolayı işini bırakmak zorunda kalabilir.(Akcanbaş,2009; Sungur,1999)

            İkincil yaralanmalara yol açan davranış tarzları şu şekilde oluşmaktadır

1.      Travmatik yaşantıya maruz kalan kişiye inanmamak veya onu yalanlamak

2.      Travmatik yaşantıya maruz kalan kişinin yaşadıklarını önemsizleştirme

3.      Travmatik yaşantıya maruz kalan kişiyi suçlama

4.      Travmatik yaşantıya maruz kalan kişiye nasıl davranacağını bilmeme, cehalet

5.      Travmatik yaşantıya maruz kalan kişiye gaddarca ve acımasızca yaklaşmak

6.      Travmatik yaşantıya maruz kalan kişiye uygunsuz sorular sormak

7.      Travmatik yaşantıya maruz kalan kişiye sağlanan yardımın gecikmesi veya yardıma zor ulaşılması

Ruhsal travmanın kendisi kadar önemli olan travmanın kişi tarafından nasıl algılandığıdır. Bu nedenle travmanın uzun dönem etkilerini önlemek için yapılacak girişimlerden biri travmanın hemen sonrasında kişinin başına gelenleri birileriyle paylaşmasını sağlamaktır. Travmaya uğrayan bireyin daha önceki deneyimleri, travma öncesi kişiliği, ailesel bir sorunun olup olmadığı ve travmayla başa çıkma becerisi gibi özellikler travmanın algılanış ve travmayla ilgili bilginin işleniş biçimini etkiler. Travma sonrasında yaşanan ortamın destekleyici olup olmaması, bireyin yardım ağı ve destek kaynakları ve bireyin bu destek kaynaklarından yararlanabilmesinin kolaylığı veya zorluğu, travmanın etkilerinin çabuk atlatılıp atlatılmamasını belirleyen önemli etkenlerdir. (Sungur,1999)

           

Sosyal destek akut TSSB’nin kronikleşip kronikleşmemesini belirleyen önemli bir  etkendir. Çünkü sosyal destek;

-         Kişiye sevildiğini göstermenin, sevgi ve empatinin önemli bir ifadesidir

-         Kontrol kaybının yol açtığı çaresizlik ve yetersizlik duygularını ortadan kaldıran veya nötralize eden önemli bir etkendir

-         Kurbanın travmatik yaşantıyla ilgili olarak kendini ifade edebilmesini, en azından travmatik yaşantıyı paylaşmasını sağlar.

-         Bireyin travma sonrasında yetersiz veya uygunsuz tepki verdiği konusundaki düşüncelerini değiştirmesini sağlar

-         Sosyal destek ve paylaşma, bireyin dış dünyanın tehlikelerle dolu olduğu biçiminde gelişebilecek yeni şemalarının esnekleşmesini sağlar

-         Kişiyi beklenmedik ikincil yaralanmalardan korur (Sungur,1999)

SONUÇ

      Özellikle toplumsal travmalarda ikincil yaralanmalar çok fazla yaşanabilmektedir. Travmaya maruz kalmış kişilerin duyarlılıkları düşünülmeden yapılan yorumlar, kullanılan cümleler travmanın şiddetini arttırabilmektedir.

      Toplumsal travmalarda devlet yetkililerinin kullandığı söylemler, kelimeler özenle seçilmelidir. Travmanın etkisini hafifletici yöntemleri kullanmalıdırlar. Aksi taktirde toplumsal travma toplumsal hezeyanlara dönüşme tehlikesine girebilir.

      Son zamanlarda toplumsal travmalarda ikincil yaralanmalara neden olan olaylardan birisi de sosyal medyada kullanılan ifadelerdir. Travmatik bir yaşantı ile mücadele etmeye çalışan insanların yaşamlarının kullanılması, istismar edilmesi travma mağdurlarının ruhsal süreçlerini de etkilemektedir.

      Yaşanan toplumsal travmalarda devletin sosyal desteğinin bir an önce ve yeterli ölçüde topluma ulaşması yaşanan ruhsal travmanın şiddetini azaltmaktadır. Yardım çadırlarının kurulması, sıcak yemeklerin verilmesi, gerekli bilgilerin açıklanması, yönlendirmelerin doğru yapılması, gerekli psikolojik destek ve sağlık ekiplerinin hazır bulunması sosyal desteğe örnek olarak verilebilir.

      Toplumsal travmalara açık bir ülke olduğumuz için ruh sağlığı alanında çalışan psikiyatrist, psikolog, psikolojik danışman ve sosyal hizmet uzmanlarının travma ve krize müdahale konularında daha çok eğitim almaları da gerekmektedir.

KAYNAKÇA

1.      Sungur, M Z. İkincil Travma ve Sosyal Destek, Klinik Psikiyatri, 1999; 2: 105-108

2.      Damka , Z. Sığınma Evinde Kalan Şiddet Mağduru Kadınlar: Ankisyete Duyarlılığı, Travmaya Bağlı Suçluluk, Travma Sonrası Stres Bozukluğu ve Psikolojik Belirtiler, Yüksek Lisans Tezi, 2009

3.      Akcanbaş, M. Afet ve Kurban Psikolojisi: Travma Sonrası Stres Bozuklukları El Kitabı, AKUT Yayınları, 2009

4.      Aydın H, Özgen F. Travma Sonrası Stres Bozukluğu, Klinik Psikiyatri, 1999; 1: 34-41

5.      Yılmaz, B. Arama Kurtarma Çalışanlarında Travma Sonrası Stres Belirtileri ve Travma Sonrası Büyüme ile İlişkili Değişkenler, Doktora Tezi, 2006